خصصت مجلة "الدراسات الأدبیة" عددها الأخیر الصادر تحت رقم 67و68و69 سنة 2009لنشر مجموعة منتقاة من الدراسات والأبحاث المقدَّمة للمؤتمر الدولی حول الأدب المقارن العربی الفارسی والذی انعقد بالجامعة اللبنانیة فی بیروت شهر مای 2010 . وقد نُشرت مداخلتی المعنونة بـ "تأملات فی شعر الملمعات" ضمن هذا العدد، ولإطلاع القارئ على الخطوط العریضة للمقال أعرض هذا الملخص، على أن الدراسة منشورة بالکامل فی المجلة المذکورة.
إن علاقة اللغتین العربیة والفارسیة متعددة الأبعاد ومتشعبة المناحی، تفرض على الدارس أن یبحثها ویُحقِّق فیها على ثلاثة مستویات : المستوى الأول، تأثیر اللغة العربیة وثقافتها فی اللغة الفارسیة، المستوى الثانی تأثیر اللغة الفارسیة وثقافتها فی اللغة العربیة، والمستوى الثالث هو الدراسة المقارنة بین الأدبین العربی والفارسی الذی هو ناشئ من المرحلتین معاً. وهو ما سیُسلط علیه الضوء فی هذا المؤتمر العلمی من خلال مختلف المداخلات المدرجة. أما ورقتی المعنونة بتأملات فی شعر الملمعات، فأحسبها تصب فی صلب الموضوع وأتوخى خلالها النبش فی أحد أبعاد هذه العلاقة، من خلال وضع أسلوب "الملمعات" فی منطقة الضوء، باعتبار أن هذا الأسلوب من الأسالیب الفنیة الأدبیة التی غدت قاسماً مشترکاً بین الأدبین العربی والفارسی...
عندما شاع إنشاد الأشعار باللغتین العربیة والفارسیة أخذ الشعراء ینظمون الشعر مزاوجین بینهما؛ فإما أن یکون شطر لکلٍّ منهما وإما أن یکون بیت وأُطلق على هذا الصنیع اسم (المُلَمَّعات)، وعلى هذا فـ "المُلَمَّع" فی الاصطلاح الأدبی الفارسی یُطلق على الشعر الذی یکون أحد مصراعی أبیاته باللغة الفارسیة والمصراع الثانی باللغة العربیة أو بلغة أخرى، أو یکون البیت الأول بالفارسیة والثانی بالعربیة أو بلغة أخرى[2]. وقد ارتضى هذا التعریف للمُلَمَّع أغلب الأدباء. وتشیر کتب الفنون الأدبیة والصنائع البدیعیة إلى أن اختصاص الملمَّع بالمزج بین اللغتین العربیة والفارسیة استمر إلى غایة القرن السابع الهجری حیث انطبق وصف الملمَّع على الشعر الذی یمزج فیه صاحبه بین اللغة الفارسیة واللغة الترکیة أیضاً، وبینها وبین اللغات الأخرى فیما بعد. لکن التعریف الأول ظل هو الأشهر إلى یوم الناس هذا[3].
إن هذه الصنعة عند القدماء –کما یشیر إلى ذلک رشید الدین الوطواط فی حدائق السحر-تعنی أن یکون مصراع بیت من الشعر باللغة العربیة والمصراع الآخر باللغة الفارسیة، وجاز عندهم أن یکون البیت الأول بالعربیة والثانی بالفارسیة، أو یکون البیتان الأولان باللغة العربیة والبیتان التالیان بالفارسیة، أو عشرة أبیات بالعربیة وعشرة أبیات التالیة بالفارسیة...[4]. وفی کشاف اصطلاحات الفنون نجد نفس التعریف للملمّع، وقد استشهد للنوع الأول (الذی یکون شطره الأول باللغة الفارسیة والشطر الثانی باللغة العربیة ) بهذا البیت:
صبا ﺑﮕﻠﺸﻦ احباب اﮔﺮ همى ﮔﺬرى
إِذَا لَقِـیتَ حَبِیبِـی فَقُلْ لَــهُ خَبَــرِی
ومثَّل للنوع الثانی (الذی یکون فیه البیت الأول باللغة الفارسیة والبیت الثانی باللغة العربیة) بهذین البیتین :
بــه نــادانــى ﮔـنـه کـردم الهــى
ولى دانـم کــه غـفـار ﮔـنـاهــى
رَجَـعْـتُ إِلَیْـکَ فَـاغْفِرْ لِـی ذُنُوبِی
فَإِنِّی تُبْـتُ مِـنْ کُــلِّ المَنَــاهِـــی
إنَّ هذا الشکل من الشعر المُلَمَّع هو مختص باللغة الفارسیة، ولا نذکر مثیلا له فی اللغة العربیة. أما مصطلح "المُلَمَّع" فی الأدب العربی فیراد به الشعر الذی تکون أحرف صدره (المصراع الأول) کلها منقطّة، وأحرف عجزه (المصراع الثانی) کلها خالیة من النقط، مثال ذلک هذا البیت الشعری الذی أورده صاحب "المعجم الأدبی" :
فَــتَـنَـتْـنِـی بِـجَـبِـیــنٍ کَـهِـلاَلِ السَّـعْـدِ لاَح[5]
[1] أستاذ اللغة الفارسیة وآدابها بجامعة شعیب الدکالی – الجدیدة (المغرب)
[2] محمد معین، فرهنک فارسى، حاشیة کلمة "ملمع".
[3] للإطلاع أکثر على تعریفات الملمع یمکن الرجوع إلى : ترجمان البلاغة للرودیانی، ورشید الدین الوطواط فی حدائق السحر ودقائق الشعر، والمعجم لشمس قیس رازی، ودقائق الشعر لتاج الحلاوی، وحقائق الحدائق لشرف الدین رامی،
[4] رشید الدین الوطواط، حدائق السحر، طهران، 1984، ص 63
[5] جبور عبد النور، المعجم الأدبی، بیروت، دار العلم للملایین، 1984، ص 256.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
الترجمة الأدبية من الفارسية إلى العربية، ترجمة رباعيات عمر الخيام نموذجاً
ترجمه ادبي از فارسي به عربي
رباعيات خيام به عنوان نمونه
(مجلة "بهارستان"، متخصصة في الدراسات الإيرانية والثقافة الإسلامية- تصدر من جامعة ساراييفو بالبوسنة والهرسك)
نُشرت هذه المقالة مؤخراً في المجلة المشار إليها، وهي باللغة الفارسية، وملخصها كالتالي :
فن ترجمه از روزﮔارهاى ﭘيشين ناقل فرﻫﻨﮓ و دانش از قومى به قوم دﻳﮕر و به مثابه ﭘلي بوده است كه اقوام و ملل مختلف را به يكدﻳﮕر متصل مى كرده است. و ﭼون هر قوم زبان خود را دارد كه دﻳﮕرى با آن آشنا نيست، رسالت مترجم فراهم آوردن وسيله اين آشنايي، و لاجرم موجبات همدلي و همزباني بين اقوام ﮔوناﮔون مي باشد.
ما مى دانيم كه ترجمه وجوه متنوعي دارد : ترجمه آزاد يا ترجمه به معنى، ترجمه به صورت اقتباس، ترجمه با تلخيص و بالآخره ترجمه كامل و دقيق.
ترجمه آزاد آن است كه مترجم تنها مضمون كلى متن اصلى را مأخذ قرار دهد و در كوتاه و بلند كردن و يا تغيير عبارات و تعبيرها آزادى خود را حفظ كند، مثلا ترجمه ادوارد فيتز جرالد[1] از رباعيات عمر خيام را مى توان ترجمه آزاد ناميد ﭼﻪ معانى و انديشه هاى كلى خيام در قالبى كه شاعر اﻧﮕليسى ساخته است ريخته شد و حتى نظم و ترتيب ابيات رباعي ها به هم خورده و ﭼﻪ بسا رمز موفقيت آن و كسب شهرت جهانى براى خيام به همين دليل بوده است. بين موافقان و مخالفان اين شيوه ترجمه بحثهاى فراوان صورت ﮔرفته است. امروزه اكثريت قريب به اتفاق محققان و صاحب نظران معتقدند كه يك شاهكار ادبي و ذوقي يا فكري و فلسفي، يا بايد به ترجمه نشود يا اﮔر مى شود كامل و دقيق ترجمه شود.
ترجمه به صورت اقتباس به معنى آن است كه قسمتهايي از متن اصلي بنا به انتخاب مترجم اخذ ﮔردد و در شيوه بيان و ﻧﮕﺎرش نيز آزاد باشد. ترجمه به صورت تلخيص به دو شكل انجام مى ﭘذيرد، يكي اينكه مترجم اﮔر موضوع كتاب داستان است اصل مطلب را خلاصه كند و از نو ﺑﻨﮕﺎرد، ولي تنه اصلي داستان بايد محفوظ بماند. دوم آنكه كتاب عيناً ترجمه شود و تنها قسمتهايي كه براى خواننده زائد يا ملال آور يا فهم آن دشوار است، حذف ﮔردد...
بنابرين ترجه كامل و صحيح آثار بزرﮒ ادبي مستلزم تسلط بر زبان و ادبيات زبان مبدأ و زبان مقصد است. بي ترديد مترجم شايسته اين نام بايد صدها كتاب و نوشته در هر زمينه را در زبان مورد ترجمه به آن مطالعه كرده باشد تا به خود اجازه دهد كه به ترجمه شاهكارهاي ادبي و ذوقي دست يازد.....نكته مهم رعايت امانت در كار ترجمه مى باشد كه مفهوم مخالف آن خيانت نسبت به نويسنده اصلي است. لزوم مطابقت متن ترجمه شده با متن اصلي ﭼندان بديهي به نظر مى رسد كه نيازي به تأكيد ندارد و اصولا ترجمه ﭼيزي جز اين نمى تواند باشد. اما حدود اين امانت و معيارهاى سنجش آن در بيشتر زبانها روشن و مشخص نشده است.بنابرين من به تطابق كامل متن مبدأ ومتن مقصد اعتقاد دارم با رعايت شرايط حاكم بر دو زبان و دو فرهنگ وموضوع مورد ترجمه. البته تطابق در معنا نه در كلمه، آن هم با رعايت چم و خم و شدت وضعف عبارت. بعضى ها امانتدارى را با خيانت دارى اشتباه مى گيرند، فكر مى كنند هر چهكلمه در متن مبدأ هست بايد در متن مقصد بيايد. اين در حالى است كه در هر زبانى،رفتارها، باورها، نشانه ها و اصول حاكم بر فرهنگ جامعه مى تواند مختص آن جامعه باشدو با جوامع ديگر تفاوت داشته باشد. پس، تطابق به معناى رعايت همه اين مسائل است نهقالب بندى كلمات .
البته، بحث ما اينجا در مورد مترجم كاركشته زباندان است؛ يعنىكسى كه به راحتى درك مطلب مى كند و «درستى» معنا را مى گيرد وگرنه، مشكل دوچندان مىشود. مهمتر درك مطلب نه درك كلمه. براى اين كه در هر زبانى ممكن است يك كلمه چند تامعنا داشته باشد. به عنوان مثال كلمه "شير" در فارسى سه معناى متفاوت دارد. وكلمه "مرد" مى تواند فعلگذشته "مردن" هم باشد و البته اينها جداى از فرهنگ بومى است كه خودآگاه و ناخودآگاهدر هر متنى دخالت دارد. موضوع اساسي امانت در ترجمه توجه به تفاوت ساختار زبان ها و ترتيب اجزاء كلام در جمله و شيوه بيان در آنهاست و اين تفاوت ﮔﺎه از حد معمول و متعارف فراتر مى رود.
بايد در ياد داشت كه در عين رعايت امانت منظور اداى حق مطلب و نماياندن شيوه بيان و لطف سخن و زيبايي الفاظ است ﻫﻤﭽﻨﺎنكه در زبان اصلي نويسنده يا شاعر بيان كرده اند، البته تا آنجا كه ميسر و مقدور باشد.
[1] راجع به اين اديب و ترجمه رباعيات خيام از او در معرض همين مقاله بحث خواهد شد.
د/ أحمد موسى[1]
(مجلة الدراسات الأدبية، العدد 67-68-69 سنة 2009)
persanaumaroc.blogspot.com
إن علاقة اللغتین العربیة والفارسیة متعددة الأبعاد ومتشعبة المناحی، تفرض على الدارس أن یبحثها ویُحقِّق فیها على ثلاثة مستویات : المستوى الأول، تأثیر اللغة العربیة وثقافتها فی اللغة الفارسیة، المستوى الثانی تأثیر اللغة الفارسیة وثقافتها فی اللغة العربیة، والمستوى الثالث هو الدراسة المقارنة بین الأدبین العربی والفارسی الذی هو ناشئ من المرحلتین معاً. وهو ما سیُسلط علیه الضوء فی هذا المؤتمر العلمی من خلال مختلف المداخلات المدرجة. أما ورقتی المعنونة بتأملات فی شعر الملمعات، فأحسبها تصب فی صلب الموضوع وأتوخى خلالها النبش فی أحد أبعاد هذه العلاقة، من خلال وضع أسلوب "الملمعات" فی منطقة الضوء، باعتبار أن هذا الأسلوب من الأسالیب الفنیة الأدبیة التی غدت قاسماً مشترکاً بین الأدبین العربی والفارسی...
عندما شاع إنشاد الأشعار باللغتین العربیة والفارسیة أخذ الشعراء ینظمون الشعر مزاوجین بینهما؛ فإما أن یکون شطر لکلٍّ منهما وإما أن یکون بیت وأُطلق على هذا الصنیع اسم (المُلَمَّعات)، وعلى هذا فـ "المُلَمَّع" فی الاصطلاح الأدبی الفارسی یُطلق على الشعر الذی یکون أحد مصراعی أبیاته باللغة الفارسیة والمصراع الثانی باللغة العربیة أو بلغة أخرى، أو یکون البیت الأول بالفارسیة والثانی بالعربیة أو بلغة أخرى[2]. وقد ارتضى هذا التعریف للمُلَمَّع أغلب الأدباء. وتشیر کتب الفنون الأدبیة والصنائع البدیعیة إلى أن اختصاص الملمَّع بالمزج بین اللغتین العربیة والفارسیة استمر إلى غایة القرن السابع الهجری حیث انطبق وصف الملمَّع على الشعر الذی یمزج فیه صاحبه بین اللغة الفارسیة واللغة الترکیة أیضاً، وبینها وبین اللغات الأخرى فیما بعد. لکن التعریف الأول ظل هو الأشهر إلى یوم الناس هذا[3].
إن هذه الصنعة عند القدماء –کما یشیر إلى ذلک رشید الدین الوطواط فی حدائق السحر-تعنی أن یکون مصراع بیت من الشعر باللغة العربیة والمصراع الآخر باللغة الفارسیة، وجاز عندهم أن یکون البیت الأول بالعربیة والثانی بالفارسیة، أو یکون البیتان الأولان باللغة العربیة والبیتان التالیان بالفارسیة، أو عشرة أبیات بالعربیة وعشرة أبیات التالیة بالفارسیة...[4]. وفی کشاف اصطلاحات الفنون نجد نفس التعریف للملمّع، وقد استشهد للنوع الأول (الذی یکون شطره الأول باللغة الفارسیة والشطر الثانی باللغة العربیة ) بهذا البیت:
صبا ﺑﮕﻠﺸﻦ احباب اﮔﺮ همى ﮔﺬرى
إِذَا لَقِـیتَ حَبِیبِـی فَقُلْ لَــهُ خَبَــرِی
ومثَّل للنوع الثانی (الذی یکون فیه البیت الأول باللغة الفارسیة والبیت الثانی باللغة العربیة) بهذین البیتین :
بــه نــادانــى ﮔـنـه کـردم الهــى
ولى دانـم کــه غـفـار ﮔـنـاهــى
رَجَـعْـتُ إِلَیْـکَ فَـاغْفِرْ لِـی ذُنُوبِی
فَإِنِّی تُبْـتُ مِـنْ کُــلِّ المَنَــاهِـــی
إنَّ هذا الشکل من الشعر المُلَمَّع هو مختص باللغة الفارسیة، ولا نذکر مثیلا له فی اللغة العربیة. أما مصطلح "المُلَمَّع" فی الأدب العربی فیراد به الشعر الذی تکون أحرف صدره (المصراع الأول) کلها منقطّة، وأحرف عجزه (المصراع الثانی) کلها خالیة من النقط، مثال ذلک هذا البیت الشعری الذی أورده صاحب "المعجم الأدبی" :
فَــتَـنَـتْـنِـی بِـجَـبِـیــنٍ کَـهِـلاَلِ السَّـعْـدِ لاَح[5]
[1] أستاذ اللغة الفارسیة وآدابها بجامعة شعیب الدکالی – الجدیدة (المغرب)
[2] محمد معین، فرهنک فارسى، حاشیة کلمة "ملمع".
[3] للإطلاع أکثر على تعریفات الملمع یمکن الرجوع إلى : ترجمان البلاغة للرودیانی، ورشید الدین الوطواط فی حدائق السحر ودقائق الشعر، والمعجم لشمس قیس رازی، ودقائق الشعر لتاج الحلاوی، وحقائق الحدائق لشرف الدین رامی،
[4] رشید الدین الوطواط، حدائق السحر، طهران، 1984، ص 63
[5] جبور عبد النور، المعجم الأدبی، بیروت، دار العلم للملایین، 1984، ص 256.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
الترجمة الأدبية من الفارسية إلى العربية، ترجمة رباعيات عمر الخيام نموذجاً
ترجمه ادبي از فارسي به عربي
رباعيات خيام به عنوان نمونه
(مجلة "بهارستان"، متخصصة في الدراسات الإيرانية والثقافة الإسلامية- تصدر من جامعة ساراييفو بالبوسنة والهرسك)
نُشرت هذه المقالة مؤخراً في المجلة المشار إليها، وهي باللغة الفارسية، وملخصها كالتالي :
فن ترجمه از روزﮔارهاى ﭘيشين ناقل فرﻫﻨﮓ و دانش از قومى به قوم دﻳﮕر و به مثابه ﭘلي بوده است كه اقوام و ملل مختلف را به يكدﻳﮕر متصل مى كرده است. و ﭼون هر قوم زبان خود را دارد كه دﻳﮕرى با آن آشنا نيست، رسالت مترجم فراهم آوردن وسيله اين آشنايي، و لاجرم موجبات همدلي و همزباني بين اقوام ﮔوناﮔون مي باشد.
ما مى دانيم كه ترجمه وجوه متنوعي دارد : ترجمه آزاد يا ترجمه به معنى، ترجمه به صورت اقتباس، ترجمه با تلخيص و بالآخره ترجمه كامل و دقيق.
ترجمه آزاد آن است كه مترجم تنها مضمون كلى متن اصلى را مأخذ قرار دهد و در كوتاه و بلند كردن و يا تغيير عبارات و تعبيرها آزادى خود را حفظ كند، مثلا ترجمه ادوارد فيتز جرالد[1] از رباعيات عمر خيام را مى توان ترجمه آزاد ناميد ﭼﻪ معانى و انديشه هاى كلى خيام در قالبى كه شاعر اﻧﮕليسى ساخته است ريخته شد و حتى نظم و ترتيب ابيات رباعي ها به هم خورده و ﭼﻪ بسا رمز موفقيت آن و كسب شهرت جهانى براى خيام به همين دليل بوده است. بين موافقان و مخالفان اين شيوه ترجمه بحثهاى فراوان صورت ﮔرفته است. امروزه اكثريت قريب به اتفاق محققان و صاحب نظران معتقدند كه يك شاهكار ادبي و ذوقي يا فكري و فلسفي، يا بايد به ترجمه نشود يا اﮔر مى شود كامل و دقيق ترجمه شود.
ترجمه به صورت اقتباس به معنى آن است كه قسمتهايي از متن اصلي بنا به انتخاب مترجم اخذ ﮔردد و در شيوه بيان و ﻧﮕﺎرش نيز آزاد باشد. ترجمه به صورت تلخيص به دو شكل انجام مى ﭘذيرد، يكي اينكه مترجم اﮔر موضوع كتاب داستان است اصل مطلب را خلاصه كند و از نو ﺑﻨﮕﺎرد، ولي تنه اصلي داستان بايد محفوظ بماند. دوم آنكه كتاب عيناً ترجمه شود و تنها قسمتهايي كه براى خواننده زائد يا ملال آور يا فهم آن دشوار است، حذف ﮔردد...
بنابرين ترجه كامل و صحيح آثار بزرﮒ ادبي مستلزم تسلط بر زبان و ادبيات زبان مبدأ و زبان مقصد است. بي ترديد مترجم شايسته اين نام بايد صدها كتاب و نوشته در هر زمينه را در زبان مورد ترجمه به آن مطالعه كرده باشد تا به خود اجازه دهد كه به ترجمه شاهكارهاي ادبي و ذوقي دست يازد.....نكته مهم رعايت امانت در كار ترجمه مى باشد كه مفهوم مخالف آن خيانت نسبت به نويسنده اصلي است. لزوم مطابقت متن ترجمه شده با متن اصلي ﭼندان بديهي به نظر مى رسد كه نيازي به تأكيد ندارد و اصولا ترجمه ﭼيزي جز اين نمى تواند باشد. اما حدود اين امانت و معيارهاى سنجش آن در بيشتر زبانها روشن و مشخص نشده است.بنابرين من به تطابق كامل متن مبدأ ومتن مقصد اعتقاد دارم با رعايت شرايط حاكم بر دو زبان و دو فرهنگ وموضوع مورد ترجمه. البته تطابق در معنا نه در كلمه، آن هم با رعايت چم و خم و شدت وضعف عبارت. بعضى ها امانتدارى را با خيانت دارى اشتباه مى گيرند، فكر مى كنند هر چهكلمه در متن مبدأ هست بايد در متن مقصد بيايد. اين در حالى است كه در هر زبانى،رفتارها، باورها، نشانه ها و اصول حاكم بر فرهنگ جامعه مى تواند مختص آن جامعه باشدو با جوامع ديگر تفاوت داشته باشد. پس، تطابق به معناى رعايت همه اين مسائل است نهقالب بندى كلمات .
البته، بحث ما اينجا در مورد مترجم كاركشته زباندان است؛ يعنىكسى كه به راحتى درك مطلب مى كند و «درستى» معنا را مى گيرد وگرنه، مشكل دوچندان مىشود. مهمتر درك مطلب نه درك كلمه. براى اين كه در هر زبانى ممكن است يك كلمه چند تامعنا داشته باشد. به عنوان مثال كلمه "شير" در فارسى سه معناى متفاوت دارد. وكلمه "مرد" مى تواند فعلگذشته "مردن" هم باشد و البته اينها جداى از فرهنگ بومى است كه خودآگاه و ناخودآگاهدر هر متنى دخالت دارد. موضوع اساسي امانت در ترجمه توجه به تفاوت ساختار زبان ها و ترتيب اجزاء كلام در جمله و شيوه بيان در آنهاست و اين تفاوت ﮔﺎه از حد معمول و متعارف فراتر مى رود.
بايد در ياد داشت كه در عين رعايت امانت منظور اداى حق مطلب و نماياندن شيوه بيان و لطف سخن و زيبايي الفاظ است ﻫﻤﭽﻨﺎنكه در زبان اصلي نويسنده يا شاعر بيان كرده اند، البته تا آنجا كه ميسر و مقدور باشد.
[1] راجع به اين اديب و ترجمه رباعيات خيام از او در معرض همين مقاله بحث خواهد شد.
د/ أحمد موسى[1]
(مجلة الدراسات الأدبية، العدد 67-68-69 سنة 2009)
دراسات وأبحاث أحمد موسى
persanaumaroc.blogspot.com
